Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ και η Chesa Madalena
μια αρχιτεκτονική ιστορία
Πριν από κάποια χρόνια, συμμετείχα σε μια αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος εκπαιδευτική εκδρομή στην Ελβετία. Ξεκινώντας από το Saint Etienne της Γαλλίας, θα διανύαμε ένα μεγάλο μέρος της χώρας για να επισκεφτούμε μια σειρά από γνωστά και μη αρχιτεκτονικά έργα. Ανάμεσά τους, οι Thermes de Vals του Peter Zumthor, το Rolex Learning Centre των SANAA, το Kirchner Museum των Gigon/Gruyer, και τα έργα του Ελβετού Hans Jorg Ruch, στα οποία ο αρχιτέκτονας θα μας ξεναγούσε αυτοπροσώπως.
Πριν από κάποια χρόνια, συμμετείχα σε μια αρχιτεκτονικού ενδιαφέροντος εκπαιδευτική εκδρομή στην Ελβετία. Ξεκινώντας από το Saint Etienne της Γαλλίας, θα διανύαμε ένα μεγάλο μέρος της χώρας για να επισκεφτούμε μια σειρά από γνωστά και μη αρχιτεκτονικά έργα. Ανάμεσά τους, οι Thermes de Vals του Peter Zumthor, το Rolex Learning Centre των SANAA, το Kirchner Museum των Gigon/Gruyer, και τα έργα του Ελβετού Hans Jorg Ruch, στα οποία ο αρχιτέκτονας θα μας ξεναγούσε αυτοπροσώπως.
Με αφετηρία το μικρό αρχιτεκτονικό γραφείο του κ.Ruch, όπου 4-5 άτομα εργάζονταν νωχελικά με φόντο το ορεινό ελβετικό τοπίο, περιηγηθήκαμε μια ολόκληρη μέρα στα διάφορα τοπικά του αρχιτεκτονικά έργα, άλλα μεγαλύτερης, άλλα μικρότερης κλίμακας, κυρίως στην ελβετική ύπαιθρο. Στο τέλος της ημέρας, φτάσαμε σε μια ιστορική κατοικία σε ένα μικρό ελβετικό χωριό, το Zuoz.
Δεν υποπτευόμουν ακόμα ότι θα ήτανε μία από τις πιο έντονες αρχιτεκτονικές εμπειρίες της ζωής μου.
Η Chesa Madalena, που αναπτύχθηκε επάνω σε έναν από τους είκοσι πύργους της Zuoz κατά τον 14ο αιώνα, ύψους 16 μέτρων, χρησιμοποιούνταν ως αγροτική κατοικία έως το 1999.*1 Την κατοικία κλήθηκε να αποκαταστήσει και να μετατρέψει σε σύγχρονη γκαλερί ο αρχιτέκτονας. Παρά το σύγχρονο της ανακαίνισής του, το εσωτερικό της διατηρούσε την παλλόμενη αίσθηση του παλιού, με τους παχείς εμφανείς πέτρινους τοίχους του υπεραιωνόβιου πύργου, την (αναγκαία ίσως;) ελβετική εσωστρέφεια, έτσι όπως η κατοικία στριμώγνονταν ανάμεσα στις διπλανές της, παρατηρώντας παράλληλα σε απόλυτη εγγύτητα το υπόλοιπο χωριό.
Περνώντας από τους άδειους ακόμα χώρους στα πρώτα επίπεδα, μέσα από έναν υγρό πέτρινο πρώην στάβλο σε μια απρόβλεπτη ακολουθία χώρων, φτάσαμε σε ένα χώρο που αγκάλιαζε τον πύργο ενώ ένα θεατρικά τοποθετημένο παράθυρο ανοιγόταν προς το χωριό σε πρώτο πλάνο και το τοπίο την μπλε ώρα της ημέρας. Από εκείνο το σημείο, μια στενή ξύλινη σκάλα οδηγούσε σε ένα μακρόστενο προθάλαμο απ' όπου ξεκινούσε μια κατακόρυφη σκάλα κρυμμένη στην οροφή του χώρου. Ανεβαίνοντας και με μια πρώτη ματιά η καρδιά μου σχεδόν σταμάτησε. Η εμπειρία μου προκαλούσε ένα πρωτόγνωρο δέος και συγκίνηση.
Τι ήταν;
Μια σοφίτα με ένα στρώμα για κρεβάτι στο πάτωμα και ένα παράθυρο σε προεξοχή προς το χωριό και το ελβετικό τοπίο.
Δεν υποπτευόμουν ακόμα ότι θα ήτανε μία από τις πιο έντονες αρχιτεκτονικές εμπειρίες της ζωής μου.
Η Chesa Madalena, που αναπτύχθηκε επάνω σε έναν από τους είκοσι πύργους της Zuoz κατά τον 14ο αιώνα, ύψους 16 μέτρων, χρησιμοποιούνταν ως αγροτική κατοικία έως το 1999.*1 Την κατοικία κλήθηκε να αποκαταστήσει και να μετατρέψει σε σύγχρονη γκαλερί ο αρχιτέκτονας. Παρά το σύγχρονο της ανακαίνισής του, το εσωτερικό της διατηρούσε την παλλόμενη αίσθηση του παλιού, με τους παχείς εμφανείς πέτρινους τοίχους του υπεραιωνόβιου πύργου, την (αναγκαία ίσως;) ελβετική εσωστρέφεια, έτσι όπως η κατοικία στριμώγνονταν ανάμεσα στις διπλανές της, παρατηρώντας παράλληλα σε απόλυτη εγγύτητα το υπόλοιπο χωριό.
Περνώντας από τους άδειους ακόμα χώρους στα πρώτα επίπεδα, μέσα από έναν υγρό πέτρινο πρώην στάβλο σε μια απρόβλεπτη ακολουθία χώρων, φτάσαμε σε ένα χώρο που αγκάλιαζε τον πύργο ενώ ένα θεατρικά τοποθετημένο παράθυρο ανοιγόταν προς το χωριό σε πρώτο πλάνο και το τοπίο την μπλε ώρα της ημέρας. Από εκείνο το σημείο, μια στενή ξύλινη σκάλα οδηγούσε σε ένα μακρόστενο προθάλαμο απ' όπου ξεκινούσε μια κατακόρυφη σκάλα κρυμμένη στην οροφή του χώρου. Ανεβαίνοντας και με μια πρώτη ματιά η καρδιά μου σχεδόν σταμάτησε. Η εμπειρία μου προκαλούσε ένα πρωτόγνωρο δέος και συγκίνηση.
Τι ήταν;
Μια σοφίτα με ένα στρώμα για κρεβάτι στο πάτωμα και ένα παράθυρο σε προεξοχή προς το χωριό και το ελβετικό τοπίο.
η πραγματικότητα είναι εσωτερική
Από τότε αναρωτιέμαι τι ήταν αυτό που συντέλεσε σε αυτή την έως σήμερα ασύγκριτη εμπειρία; Τι ήταν αυτό που έκανε τη σοφίτα της Chesa Madalena της Ελβετίας τόσο μοναδικά καθηλωτική;
Ο Olafur Eliasson, Δανο-Ισλανδός καλλιτέχνης που χρησιμοποιεί συχνά στοιχεία από τη φύση προκειμένου να εντείνει την εμπειρία του θεατή"*2 δηλώνει ότι η πραγματικότητα είναι σχετική *3. Κάθε ανθρώπινη εμπειρία τη χρονική στιγμή που λαμβάνει χώρα συσχετίζεται αυτόματα με γεγονότα, ερεθίσματα από το εξωτερικό μας περιβάλλον, αλλά και από συναισθήματα, σκέψεις που συμβαίνουν, εξίσου "πραγματικά", εσωτερικά, στο νου μας. Αυτό σημαίνει ότι οτιδήποτε συμβαίνει δεν είναι αυθύπαρκτο στον ανθρώπινο νου, αλλά επηρεάζεται σε ένταση, σημασία, ερμηνεία από πρότερες εμπειρίες, συναισθήματα κλπ.
Για παράδειγμα:*4
καλοκαίρι νησί συναυλία
Οι λέξεις αυτές δημιουργούν συνειρμικά συναισθήματα, σκέψεις διαφορετικά για τον καθένα, φορτισμένα από παρελθοντικές εμπειρίες, ή μελλοντικές προσδοκίες. Για τον καθένα, οι λέξεις αυτές ουσιαστικά σημαίνουν κάτι διαφορετικό. Και επιπλέον, στη δεδομένη χρονική περίοδο με τους περιορισμούς της πανδημίας παγκοσμίως, έχουν μια διαφορετική έμφαση απ' 'ό,τι σε περίπτωση που δεν θα είχε ποτέ υπάρξει Covid19, καραντίνα, απομόνωση κλπ.
Αυτό που είναι σημαντικό είναι ότι η "συνολική" πραγματικότητα, αν συμφωνήσουμε ότι κάτι τέτοιο υφίσταται, δε φτάνει σε εμάς παρά φιλτραρισμένη μέσα από την προσωπική αντίληψη του καθενός και είναι διαφορετική για τον καθένα.
Το πιο ενδιαφέρον σε αυτή την παραδοχή είναι ότι το φίλτρο αυτό της προσωπικής αντίληψης είναι εν γένει μη ανιχνεύσιμο. Με άλλα λόγια, ο καθένας θα μπορούσε να υποστηρίξει ότι η πραγματικότητά του είναι Η πραγματικότητα.
Πολλοί από αυτούς τους μηχανισμούς αναπτύχθηκαν, σε μια απλουστευτική ερμηνεία, με σκοπό την ίδια την επιβίωση του ανθρώπου: σε αντίθεση με την υπόλοιπη πανίδα της γης, ο ανθρώπινος εγκέφαλος αν και αποτελεί το 2-5% το σωματικού βάρους του ανθρώπου, καταναλώνει το 25% των αναγκών σε ενέργεια.*5 Με κάποιο τρόπο, έπρεπε να αυτοματοποιήσει νοητικές διαδικασίες ώστε να μπορεί να επιβιώσει και να εξελιχθεί. Έτσι και έγινε. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος σήμερα επεξεργάζεται 11.000.000 bits/δευτερόλεπτο από τα οποία μόνο τα 50 bits γίνονται αντιληπτά από την ανθρώπινη συνείδηση*6
Με άλλα λόγια, ανάμεσα στις εμπειρίες που βιώνει καθημερινά, ο ανθρώπινος εγκέφαλος αναζητά ομοιότητες ή αλλιώς μοτίβα (patterns) από παρελθοντικές εμπειρίες προκειμένου να μπορέσει να εφαρμόσει μεθόδους που έχει ξανασυναντήσει ώστε να "σώσει" την απαραίτητη ενέργεια.
Σύστημα 1, το γρήγορο
Σύστημα 2, το αργό
Στο βιβλίο του Thinking, Fast & Slow, ο βραβευμένος με Νόμπελ Daniel Kahneman περιγράφει τους τρόπους με τους οποίους η ανθρώπινη νοητική διαδικασία, που καθορίζει ουσιαστικά από την ανθρώπινη συμπεριφορά έως τον τρόπο σκέψης, αντίληψης και εμπειρίας, λειτουργεί μέσω δύο συστημάτων, τα οποία ονομάζει Σύστημα 1 & Σύστημα 2.*7
Το Σύστημα 1, το γρήγορο σύστημα, είναι ο αυτόματος πιλότος του ανθρώπινου συστήματος (το αντίστοιχο visceral, ενστικτώδες του Don Norman). Aυτό αναλαμβάνει όλες τις διεργασίες που γίνονται αυτόματα από το να περπατάς ενώ ταυτόχρονα μιλάς, το να δένεις τα κορδόνια σου, αλλά και, σε ένα επόμενο επίπεδο, όλες οι αυτοματοποιημένες νοητικές διεργασίες ενός ανθρώπου, οτιδήποτε έχει ο καθένας μας "συνηθίσει" να κάνει, να σκέφτεται, να αισθάνεται ή έχει, για κάποιο λόγο, συνδέσει βάσει εμπειρίας. Για παράδειγμα, η νοσταλγική ανάμνηση από τη γειτονιά που μεγάλωσε κάποιος, το δυσάρεστο συναίσθημα περνώντας από μια περιοχή με κακές αναμνήσεις.
Το Σύστημα 1 καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος των διεργασιών όλης της ανθρώπινης ζωής.*8 Στην περίπτωση του Συστήματος 1, και λόγω της αυτοματοποιημένης φύσης του, συμβαίνουν συχνά "σφάλματα" γνωστά και ως "biases"*9 . Τα σφάλματα αυτά κατευθύνουν λανθασμένα την ανθρώπινη κρίση χωρίς αυτό να γίνεται αντιληπτό. Για παράδειγμα, βάσει του confirmation bias, εάν κάποιος έχει μια ισχυρή πεποίθηση, τείνει να ερμηνεύει τα γεγονότα που συμβαίνουν έτσι ώστε να επιβεβαιώνουν την αρχική αυτή πεποίθηση.
Αντίθετα, το Σύστημα 2, το αργό σύστημα, είναι αυτό στο οποίο χρειάζεται κανείς να δώσει προσοχή και εστίαση προκειμένου να δημιουργήσει ένα νέο μονοπάτι σκέψης, συμπεριφοράς επάνω σε κάποιο αντίστοιχο αυτοματοποιημένο ή απέναντι σε μια άγνωστη συνθήκη.
σωματοποιημένη εμπειρία Vs ορθολογικός σχεδιασμός
Τι σχέση έχει το Σύστημα 1 & Σύστημα 2 του Daniel Kahneman με την Chesa Madalena;
Όπως όλες οι ανθρώπινες εμπειρίες, έτσι και η εμπειρία του χώρου είναι, στο συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος της, ενστικτώδης, σωματική με την έννοια ότι σχηματίζεται μια εντύπωση χωρίς να παρεμβληθεί ηθελημένη σκέψη, ανήκει με άλλα λόγια στο Σύστημα 1. Υπάρχουν χώροι στους οποίους, για ανεξήγητο λόγο, αισθανόμαστε ασφαλείς ή χαρούμενοι, ή αντίθετα αισθανόμαστε δυσάρεστα. *10
Πολλοί αρχιτέκτονες προσπάθησαν να προσεγγίσουν την εμπειρία του χώρου με διαφορετικούς τρόπους: από την "ατμόσφαιρα" του Peter Zumthor έως το event του Bernard Tshumi. Παρόλα αυτά, καθ' όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα και έως σήμερα, η αρχιτεκτονική πρακτική στηρίχθηκε σε ορθολογικά κριτήρια, επί το πλείστον: στη λειτουργικότητα και τη μέγιστη εξοικονόμηση (χώρου, χρόνου και χρήματος). Το κίνημα του μοντερνισμού, εκπροσωπώντας όλα τα παραπάνω, οικοδόμησε τις πόλεις που ζούμε σήμερα και ενσάρκωσε την κοινή πεποίθηση που θέλει τον ορθολογισμό να επικρατεί του συναισθήματος.*11 Είναι άξιο διερεύνησης το ότι παρόλο που η εμπειρία του χώρου είναι σωματική, η κύρια μέθοδος σχεδιασμού γίνεται έως σήμερα με όρους ορθολογιστικούς.*12
σχεδιάζοντας για τη συνολική εμπειρία, όχι μόνο για το νου
Ποια χαρακτηριστικά λοιπόν θα είχε μια αρχιτεκτονική μέθοδος σχεδιασμού με στόχο τη συνολική εμπειρία του χώρου; Πώς μπορεί κανείς να συμπεριλάβει το Σύστημα 1 της ανθρώπινης εμπειρίας ενώ αυτό μπορεί να μην είναι καν αντιληπτό από τον ίδιο το χρήστη; Πώς μπορεί να προσπεράσει τα σφάλματα της αντίληψης; Η μήπως να σχεδιάσει με αυτά; *13
Θα μπορούσαμε να οργανώσουμε αυτές τις αυτοματοποιημένες νοητικές διαδικασίες ή προδιαθέσεις που επηρεάζουν την εμπειρία του χώρου σε τρεις κατηγορίες. Καθένα από τα στοιχεία που συμπεριλαμβάνονται σε αυτές τις κατηγορίες συνδυάζονται μοναδικά για τον καθένα σε ένα πολύπλοκο δίκτυο που συνθέτει την τελική εμπειρία.
βιολογικές προδιαθέσεις
Για πάρα πολλά χρόνια, πολύ περισσότερα από τα τελευταία 5000 χρόνια που οι άνθρωποι ζουν οργανωμένα σε οικισμούς*14 η καθημερινή ζωή ήταν πολύ διαφορετική. Για σχεδόν 2 εκατομμύρια χρόνια, οι άνθρωποι ήταν τροφοσυλλέκτες και ζούσαν σε άμεση επαφή και αλληλεπίδραση με τη φύση. Οι χώροι που επέλεγαν για τη διαμονή τους έπρεπε να τους εξασφαλίζουν την εύκολη πρόσβαση σε τροφή, αφενός και αφετέρου προστασία από φυσικά φαινόμενα και πιθανούς εισβολείς. Αυτοί οι χώροι ήταν φυσικά καταφύγια, χώροι που ενέπνεαν ασφάλεια, εξασφάλιζαν την εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου αλλά και την προστασία από αιφνίδιες επισκέψεις.
Η προδιάθεση αυτή υπάρχει καταγεγραμμένη στη φύση του ανθρώπου. Έρευνες αποδεικνύουν συνεχώς την ευεργετική επιρροή της επαφής με τη φύση στην σωματική και ψυχική υγεία του ανθρώπου. Η θεωρία αυτή έχει περιγραφεί με τον όρο biophilia. Ο βιοφιλικός σχεδιασμός φέρνει σε άμεση επαφή τον άνθρωπο με τη φύση (πράσινο, νερό, φυσικό φως), χρησιμοποιεί πρακτικές πιο βιώσιμες για το περιβάλλον, ενώ επιπλέον δανείζεται στοιχεία σχεδιασμού όπως οι οργανικές μορφές, η έμφαση στη λεπτομέρεια και την πολυπλοκότητα. *15
Από τότε αναρωτιέμαι τι ήταν αυτό που συντέλεσε σε αυτή την έως σήμερα ασύγκριτη εμπειρία; Τι ήταν αυτό που έκανε τη σοφίτα της Chesa Madalena της Ελβετίας τόσο μοναδικά καθηλωτική;
Ο Olafur Eliasson, Δανο-Ισλανδός καλλιτέχνης που χρησιμοποιεί συχνά στοιχεία από τη φύση προκειμένου να εντείνει την εμπειρία του θεατή"*2 δηλώνει ότι η πραγματικότητα είναι σχετική *3. Κάθε ανθρώπινη εμπειρία τη χρονική στιγμή που λαμβάνει χώρα συσχετίζεται αυτόματα με γεγονότα, ερεθίσματα από το εξωτερικό μας περιβάλλον, αλλά και από συναισθήματα, σκέψεις που συμβαίνουν, εξίσου "πραγματικά", εσωτερικά, στο νου μας. Αυτό σημαίνει ότι οτιδήποτε συμβαίνει δεν είναι αυθύπαρκτο στον ανθρώπινο νου, αλλά επηρεάζεται σε ένταση, σημασία, ερμηνεία από πρότερες εμπειρίες, συναισθήματα κλπ.
Για παράδειγμα:*4
καλοκαίρι νησί συναυλία
Οι λέξεις αυτές δημιουργούν συνειρμικά συναισθήματα, σκέψεις διαφορετικά για τον καθένα, φορτισμένα από παρελθοντικές εμπειρίες, ή μελλοντικές προσδοκίες. Για τον καθένα, οι λέξεις αυτές ουσιαστικά σημαίνουν κάτι διαφορετικό. Και επιπλέον, στη δεδομένη χρονική περίοδο με τους περιορισμούς της πανδημίας παγκοσμίως, έχουν μια διαφορετική έμφαση απ' 'ό,τι σε περίπτωση που δεν θα είχε ποτέ υπάρξει Covid19, καραντίνα, απομόνωση κλπ.
Αυτό που είναι σημαντικό είναι ότι η "συνολική" πραγματικότητα, αν συμφωνήσουμε ότι κάτι τέτοιο υφίσταται, δε φτάνει σε εμάς παρά φιλτραρισμένη μέσα από την προσωπική αντίληψη του καθενός και είναι διαφορετική για τον καθένα.
Το πιο ενδιαφέρον σε αυτή την παραδοχή είναι ότι το φίλτρο αυτό της προσωπικής αντίληψης είναι εν γένει μη ανιχνεύσιμο. Με άλλα λόγια, ο καθένας θα μπορούσε να υποστηρίξει ότι η πραγματικότητά του είναι Η πραγματικότητα.
Πολλοί από αυτούς τους μηχανισμούς αναπτύχθηκαν, σε μια απλουστευτική ερμηνεία, με σκοπό την ίδια την επιβίωση του ανθρώπου: σε αντίθεση με την υπόλοιπη πανίδα της γης, ο ανθρώπινος εγκέφαλος αν και αποτελεί το 2-5% το σωματικού βάρους του ανθρώπου, καταναλώνει το 25% των αναγκών σε ενέργεια.*5 Με κάποιο τρόπο, έπρεπε να αυτοματοποιήσει νοητικές διαδικασίες ώστε να μπορεί να επιβιώσει και να εξελιχθεί. Έτσι και έγινε. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος σήμερα επεξεργάζεται 11.000.000 bits/δευτερόλεπτο από τα οποία μόνο τα 50 bits γίνονται αντιληπτά από την ανθρώπινη συνείδηση*6
Με άλλα λόγια, ανάμεσα στις εμπειρίες που βιώνει καθημερινά, ο ανθρώπινος εγκέφαλος αναζητά ομοιότητες ή αλλιώς μοτίβα (patterns) από παρελθοντικές εμπειρίες προκειμένου να μπορέσει να εφαρμόσει μεθόδους που έχει ξανασυναντήσει ώστε να "σώσει" την απαραίτητη ενέργεια.
Σύστημα 1, το γρήγορο
Σύστημα 2, το αργό
Στο βιβλίο του Thinking, Fast & Slow, ο βραβευμένος με Νόμπελ Daniel Kahneman περιγράφει τους τρόπους με τους οποίους η ανθρώπινη νοητική διαδικασία, που καθορίζει ουσιαστικά από την ανθρώπινη συμπεριφορά έως τον τρόπο σκέψης, αντίληψης και εμπειρίας, λειτουργεί μέσω δύο συστημάτων, τα οποία ονομάζει Σύστημα 1 & Σύστημα 2.*7
Το Σύστημα 1, το γρήγορο σύστημα, είναι ο αυτόματος πιλότος του ανθρώπινου συστήματος (το αντίστοιχο visceral, ενστικτώδες του Don Norman). Aυτό αναλαμβάνει όλες τις διεργασίες που γίνονται αυτόματα από το να περπατάς ενώ ταυτόχρονα μιλάς, το να δένεις τα κορδόνια σου, αλλά και, σε ένα επόμενο επίπεδο, όλες οι αυτοματοποιημένες νοητικές διεργασίες ενός ανθρώπου, οτιδήποτε έχει ο καθένας μας "συνηθίσει" να κάνει, να σκέφτεται, να αισθάνεται ή έχει, για κάποιο λόγο, συνδέσει βάσει εμπειρίας. Για παράδειγμα, η νοσταλγική ανάμνηση από τη γειτονιά που μεγάλωσε κάποιος, το δυσάρεστο συναίσθημα περνώντας από μια περιοχή με κακές αναμνήσεις.
Το Σύστημα 1 καταλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος των διεργασιών όλης της ανθρώπινης ζωής.*8 Στην περίπτωση του Συστήματος 1, και λόγω της αυτοματοποιημένης φύσης του, συμβαίνουν συχνά "σφάλματα" γνωστά και ως "biases"*9 . Τα σφάλματα αυτά κατευθύνουν λανθασμένα την ανθρώπινη κρίση χωρίς αυτό να γίνεται αντιληπτό. Για παράδειγμα, βάσει του confirmation bias, εάν κάποιος έχει μια ισχυρή πεποίθηση, τείνει να ερμηνεύει τα γεγονότα που συμβαίνουν έτσι ώστε να επιβεβαιώνουν την αρχική αυτή πεποίθηση.
Αντίθετα, το Σύστημα 2, το αργό σύστημα, είναι αυτό στο οποίο χρειάζεται κανείς να δώσει προσοχή και εστίαση προκειμένου να δημιουργήσει ένα νέο μονοπάτι σκέψης, συμπεριφοράς επάνω σε κάποιο αντίστοιχο αυτοματοποιημένο ή απέναντι σε μια άγνωστη συνθήκη.
σωματοποιημένη εμπειρία Vs ορθολογικός σχεδιασμός
Τι σχέση έχει το Σύστημα 1 & Σύστημα 2 του Daniel Kahneman με την Chesa Madalena;
Όπως όλες οι ανθρώπινες εμπειρίες, έτσι και η εμπειρία του χώρου είναι, στο συντριπτικά μεγαλύτερο μέρος της, ενστικτώδης, σωματική με την έννοια ότι σχηματίζεται μια εντύπωση χωρίς να παρεμβληθεί ηθελημένη σκέψη, ανήκει με άλλα λόγια στο Σύστημα 1. Υπάρχουν χώροι στους οποίους, για ανεξήγητο λόγο, αισθανόμαστε ασφαλείς ή χαρούμενοι, ή αντίθετα αισθανόμαστε δυσάρεστα. *10
Πολλοί αρχιτέκτονες προσπάθησαν να προσεγγίσουν την εμπειρία του χώρου με διαφορετικούς τρόπους: από την "ατμόσφαιρα" του Peter Zumthor έως το event του Bernard Tshumi. Παρόλα αυτά, καθ' όλη τη διάρκεια του 20ου αιώνα και έως σήμερα, η αρχιτεκτονική πρακτική στηρίχθηκε σε ορθολογικά κριτήρια, επί το πλείστον: στη λειτουργικότητα και τη μέγιστη εξοικονόμηση (χώρου, χρόνου και χρήματος). Το κίνημα του μοντερνισμού, εκπροσωπώντας όλα τα παραπάνω, οικοδόμησε τις πόλεις που ζούμε σήμερα και ενσάρκωσε την κοινή πεποίθηση που θέλει τον ορθολογισμό να επικρατεί του συναισθήματος.*11 Είναι άξιο διερεύνησης το ότι παρόλο που η εμπειρία του χώρου είναι σωματική, η κύρια μέθοδος σχεδιασμού γίνεται έως σήμερα με όρους ορθολογιστικούς.*12
σχεδιάζοντας για τη συνολική εμπειρία, όχι μόνο για το νου
Ποια χαρακτηριστικά λοιπόν θα είχε μια αρχιτεκτονική μέθοδος σχεδιασμού με στόχο τη συνολική εμπειρία του χώρου; Πώς μπορεί κανείς να συμπεριλάβει το Σύστημα 1 της ανθρώπινης εμπειρίας ενώ αυτό μπορεί να μην είναι καν αντιληπτό από τον ίδιο το χρήστη; Πώς μπορεί να προσπεράσει τα σφάλματα της αντίληψης; Η μήπως να σχεδιάσει με αυτά; *13
Θα μπορούσαμε να οργανώσουμε αυτές τις αυτοματοποιημένες νοητικές διαδικασίες ή προδιαθέσεις που επηρεάζουν την εμπειρία του χώρου σε τρεις κατηγορίες. Καθένα από τα στοιχεία που συμπεριλαμβάνονται σε αυτές τις κατηγορίες συνδυάζονται μοναδικά για τον καθένα σε ένα πολύπλοκο δίκτυο που συνθέτει την τελική εμπειρία.
βιολογικές προδιαθέσεις
Για πάρα πολλά χρόνια, πολύ περισσότερα από τα τελευταία 5000 χρόνια που οι άνθρωποι ζουν οργανωμένα σε οικισμούς*14 η καθημερινή ζωή ήταν πολύ διαφορετική. Για σχεδόν 2 εκατομμύρια χρόνια, οι άνθρωποι ήταν τροφοσυλλέκτες και ζούσαν σε άμεση επαφή και αλληλεπίδραση με τη φύση. Οι χώροι που επέλεγαν για τη διαμονή τους έπρεπε να τους εξασφαλίζουν την εύκολη πρόσβαση σε τροφή, αφενός και αφετέρου προστασία από φυσικά φαινόμενα και πιθανούς εισβολείς. Αυτοί οι χώροι ήταν φυσικά καταφύγια, χώροι που ενέπνεαν ασφάλεια, εξασφάλιζαν την εποπτεία του περιβάλλοντα χώρου αλλά και την προστασία από αιφνίδιες επισκέψεις.
Η προδιάθεση αυτή υπάρχει καταγεγραμμένη στη φύση του ανθρώπου. Έρευνες αποδεικνύουν συνεχώς την ευεργετική επιρροή της επαφής με τη φύση στην σωματική και ψυχική υγεία του ανθρώπου. Η θεωρία αυτή έχει περιγραφεί με τον όρο biophilia. Ο βιοφιλικός σχεδιασμός φέρνει σε άμεση επαφή τον άνθρωπο με τη φύση (πράσινο, νερό, φυσικό φως), χρησιμοποιεί πρακτικές πιο βιώσιμες για το περιβάλλον, ενώ επιπλέον δανείζεται στοιχεία σχεδιασμού όπως οι οργανικές μορφές, η έμφαση στη λεπτομέρεια και την πολυπλοκότητα. *15
κοινωνικές/πολιτισμικές προδιαθέσεις
Εκτός από τις βιολογικές προδιαθέσεις, οι πολιτισμικές προδιαθέσεις ανάλογα με τη χρονική περίοδο και τον τόπο όπου ζει μια ομάδα ανθρώπων επηρεάζουν σημαντικά τις νοητικές αναφορές τους και συνδιαμορφώνουν την εμπειρία του χώρου. Αντίστοιχα, δε θα μπορούσαμε να μην αναγνωρίσουμε το ρόλο που διαδραματίζουν σήμερα τα ρεύματα εικονογραφίας και πληροφορίας που ανατροφοδοτούνται από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και το διαδίκτυο.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα: πριν από κάποιους μήνες παρακολούθησα την πολύ ενδιαφέρουσα παρουσίαση βιβλίου Urban Experience and Design: Contemporary Perspectives on Improving the Public Realm μαζί με μια σειρά σύντομων διαλέξεων από "μια βιολογική και εξελικτική προοπτική του σχετικά με το πώς μας επηρεάζουν τα κτίρια γύρω μας"*16. Στο τέλος της εκδήλωσης, πήρα το λόγο για να ρωτήσω εάν υπάρχει κάποιο σύγχρονο δείγμα αρχιτεκτονικής που να χρησιμοποιεί τα παραπάνω δεδομένα στην πράξη. Η πρόταση ως έργου που εκφράζει τις αρχές του βιβλίου του κ. Νίκου Σαλίγκαρου, αρχιτέκτονα και μαθηματικού γνωστού για το έργο του στην αστική και αρχιτεκτονική θεωρία, *17 ήταν η έδρα της Interamerican στη Λεωφόρο Συγγρού του διεθνούς φήμης αρχιτέκτονα Δημήτρη Πορφύριου που δραστηριοποιείται κυρίως στη Μεγάλη Βρετανία. Η νεωτερική αρχιτεκτονική του Δ. Πορφύριου συνδυάζει στοιχεία από το μοντερνισμό με την εκτεταμένη χρήση υλικών, όπως το μέταλλο και το γυαλί με στοιχεία νεοκλασικισμού, όπως η τριμερής οργάνωση της όψης και οι διακοσμητικές λεπτομέρειες. *18 Παρόλα αυτά, ένα τέτοιο υβριδικό αρχιτεκτονικό στυλ, στην Αθήνα φαντάζει κάπως ανοίκειο.
Εκτός από τις βιολογικές προδιαθέσεις, οι πολιτισμικές προδιαθέσεις ανάλογα με τη χρονική περίοδο και τον τόπο όπου ζει μια ομάδα ανθρώπων επηρεάζουν σημαντικά τις νοητικές αναφορές τους και συνδιαμορφώνουν την εμπειρία του χώρου. Αντίστοιχα, δε θα μπορούσαμε να μην αναγνωρίσουμε το ρόλο που διαδραματίζουν σήμερα τα ρεύματα εικονογραφίας και πληροφορίας που ανατροφοδοτούνται από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και το διαδίκτυο.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα: πριν από κάποιους μήνες παρακολούθησα την πολύ ενδιαφέρουσα παρουσίαση βιβλίου Urban Experience and Design: Contemporary Perspectives on Improving the Public Realm μαζί με μια σειρά σύντομων διαλέξεων από "μια βιολογική και εξελικτική προοπτική του σχετικά με το πώς μας επηρεάζουν τα κτίρια γύρω μας"*16. Στο τέλος της εκδήλωσης, πήρα το λόγο για να ρωτήσω εάν υπάρχει κάποιο σύγχρονο δείγμα αρχιτεκτονικής που να χρησιμοποιεί τα παραπάνω δεδομένα στην πράξη. Η πρόταση ως έργου που εκφράζει τις αρχές του βιβλίου του κ. Νίκου Σαλίγκαρου, αρχιτέκτονα και μαθηματικού γνωστού για το έργο του στην αστική και αρχιτεκτονική θεωρία, *17 ήταν η έδρα της Interamerican στη Λεωφόρο Συγγρού του διεθνούς φήμης αρχιτέκτονα Δημήτρη Πορφύριου που δραστηριοποιείται κυρίως στη Μεγάλη Βρετανία. Η νεωτερική αρχιτεκτονική του Δ. Πορφύριου συνδυάζει στοιχεία από το μοντερνισμό με την εκτεταμένη χρήση υλικών, όπως το μέταλλο και το γυαλί με στοιχεία νεοκλασικισμού, όπως η τριμερής οργάνωση της όψης και οι διακοσμητικές λεπτομέρειες. *18 Παρόλα αυτά, ένα τέτοιο υβριδικό αρχιτεκτονικό στυλ, στην Αθήνα φαντάζει κάπως ανοίκειο.
προσωπικές προδιαθέσεις
Τέλος, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, ο καθένας μας φέρει τις δικές του προδιαθέσεις που διαμορφώνουν την εμπειρία με το περιβάλλον του. Αναμνήσεις από την παιδική του ηλικία, υφές, υλικά, χρώματα, μυρωδιές, από διάσπαρτες εμπειρίες και αναφορές συνθέτουν ένα μοναδικό φάσμα αλληλεπίδρασης και γνωριμίας με νέους χώρους.
αντί επιλόγου
Η καθηλωτική εμπειρία της Chesa Madalena τελικά, πιθανά να οφείλονταν στη σύνθεση των γήινων υφών της πέτρας και της παραδοσιακής ιστορικής αρχιτεκτονικής, με την προσθήκη μιας οικείας λιτής μοντέρνας αρχιτεκτονικής όπως αυτή που διδάχθηκα; Ή στην τόσο απροσδόκητα σκηνοθετημένη αρχιτεκτονική εμπειρία που είχε στήσει ο αρχιτέκτονας; Ή σε κάποια προσωπική αναφορά; Ή στο συνδυασμό αυτών;
Η εμπειρία είναι κάτι που δύσκολα αποκρυπτογραφείται, είναι απρόβλεπτη και εξαιρετικά προσωπική. Και αυτό την κάνει πολλές φορές μαγική.
Όμως, σε ένα βαθμό υπάρχουν σημεία που μπορούν να προβλεφθούν και να σχεδιαστούν προκειμένου να κεντρίσουν τις νοητικές μας προδιαθέσεις.
Και, ίσως, να οδηγήσουν σε καθηλωτικές, αρχιτεκτονικές και μη, εμπειρίες.
Αννίτα Δούκα
Τέλος, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, ο καθένας μας φέρει τις δικές του προδιαθέσεις που διαμορφώνουν την εμπειρία με το περιβάλλον του. Αναμνήσεις από την παιδική του ηλικία, υφές, υλικά, χρώματα, μυρωδιές, από διάσπαρτες εμπειρίες και αναφορές συνθέτουν ένα μοναδικό φάσμα αλληλεπίδρασης και γνωριμίας με νέους χώρους.
αντί επιλόγου
Η καθηλωτική εμπειρία της Chesa Madalena τελικά, πιθανά να οφείλονταν στη σύνθεση των γήινων υφών της πέτρας και της παραδοσιακής ιστορικής αρχιτεκτονικής, με την προσθήκη μιας οικείας λιτής μοντέρνας αρχιτεκτονικής όπως αυτή που διδάχθηκα; Ή στην τόσο απροσδόκητα σκηνοθετημένη αρχιτεκτονική εμπειρία που είχε στήσει ο αρχιτέκτονας; Ή σε κάποια προσωπική αναφορά; Ή στο συνδυασμό αυτών;
Η εμπειρία είναι κάτι που δύσκολα αποκρυπτογραφείται, είναι απρόβλεπτη και εξαιρετικά προσωπική. Και αυτό την κάνει πολλές φορές μαγική.
Όμως, σε ένα βαθμό υπάρχουν σημεία που μπορούν να προβλεφθούν και να σχεδιαστούν προκειμένου να κεντρίσουν τις νοητικές μας προδιαθέσεις.
Και, ίσως, να οδηγήσουν σε καθηλωτικές, αρχιτεκτονικές και μη, εμπειρίες.
Αννίτα Δούκα
*1 RUCH & PARTNER ARCHITEKTEN AG - Madalena (ruch-arch.ch)
*2 Olafur Eliasson - Wikipedia
*3 (1) Olafur Eliasson interview: Retrospective opens at Tate Modern | Architecture | Dezeen - YouTube
*4 Αντίστοιχα με το παράδειγμα του Daniel Kahneman: "Banana Vomits"
Kahneman, Daniel, 1934- author. (2011). Thinking, fast and slow. New York :Farrar, Straus and Giroux, pg 52
*5 Harari, Yuval N., Yuval N. Harari, John Purcell, and Haim Watzman. (2015). Sapiens: a brief history of humankind.
*6 Mlodinow, L. (2012). Subliminal: How Your Unconscious Mind Rules Your Behavior. New York: Pantheon Books, p. 33.
*7 Kahneman, Daniel, 1934- author. (2011). Thinking, fast and slow. New York :Farrar, Straus and Giroux
*8"Recent research in neuroscience has shown that 95 percent of all neurological processing is intuitive and subconscious and is beyond our awareness."
Ruggles, D.H. (2019). Beauty, neuroscience and architecture: Beauty and homeostasis as a model for architecture. London: Conscious Cities Anthology 2019: Science-Informed Architecture and Urbanism. ISSN 2514-6815 DOI:10.33797/CCA19.01.08
*9 Examples and Observations of a Confirmation Bias (verywellmind.com)
*10 Ruggles, D.H. (2019). Beauty, neuroscience and architecture: Beauty and homeostasis as a model for architecture. London: Conscious Cities Anthology 2019: Science-Informed Architecture and Urbanism. ISSN 2514-6815 DOI:10.33797/CCA19.01.08
*11 Norman, Donald A. (2005). Emotional Design: Why We Love (or Hate) Everyday Things. Basic Books. ISBN 0465051367.
*12 In academic and professional terms, the difference between a successful project and an average one is judged by the strength of its concept and whether its clarity remained and was kept consistent throughout.
What is an Architectural Concept? — Archisoup | Architecture Guides & Resources
*13 Design for How People Think (Don Norman) (Video) (nngroup.com)
*14 Harari, Yuval N., Yuval N. Harari, John Purcell, and Haim Watzman. (2015). Sapiens: a brief history of humankind.
*15 Salingaros, N., Neuroscience Experiments to Verify the Geometry of Healing Environments: Proposing a Biophilic Healing Index of Design and Architecture, edited by Hollander J.B., Sussman A., Urban Experience and Design, Contemporary Perspectives on Improving the Public Realm, (2021), Routledge, ISBN 9780367435554
*16 Open Invitation to Urban Experience and Design Book Launch: Friday, January 15, 2021, 3PM EST | The Genetics of Design
*17 Nikos Salingaros - Wikipedia
*18 Interamerican Headquarters : Commercial Projects : Porphyrios Associates
*2 Olafur Eliasson - Wikipedia
*3 (1) Olafur Eliasson interview: Retrospective opens at Tate Modern | Architecture | Dezeen - YouTube
*4 Αντίστοιχα με το παράδειγμα του Daniel Kahneman: "Banana Vomits"
Kahneman, Daniel, 1934- author. (2011). Thinking, fast and slow. New York :Farrar, Straus and Giroux, pg 52
*5 Harari, Yuval N., Yuval N. Harari, John Purcell, and Haim Watzman. (2015). Sapiens: a brief history of humankind.
*6 Mlodinow, L. (2012). Subliminal: How Your Unconscious Mind Rules Your Behavior. New York: Pantheon Books, p. 33.
*7 Kahneman, Daniel, 1934- author. (2011). Thinking, fast and slow. New York :Farrar, Straus and Giroux
*8"Recent research in neuroscience has shown that 95 percent of all neurological processing is intuitive and subconscious and is beyond our awareness."
Ruggles, D.H. (2019). Beauty, neuroscience and architecture: Beauty and homeostasis as a model for architecture. London: Conscious Cities Anthology 2019: Science-Informed Architecture and Urbanism. ISSN 2514-6815 DOI:10.33797/CCA19.01.08
*9 Examples and Observations of a Confirmation Bias (verywellmind.com)
*10 Ruggles, D.H. (2019). Beauty, neuroscience and architecture: Beauty and homeostasis as a model for architecture. London: Conscious Cities Anthology 2019: Science-Informed Architecture and Urbanism. ISSN 2514-6815 DOI:10.33797/CCA19.01.08
*11 Norman, Donald A. (2005). Emotional Design: Why We Love (or Hate) Everyday Things. Basic Books. ISBN 0465051367.
*12 In academic and professional terms, the difference between a successful project and an average one is judged by the strength of its concept and whether its clarity remained and was kept consistent throughout.
What is an Architectural Concept? — Archisoup | Architecture Guides & Resources
*13 Design for How People Think (Don Norman) (Video) (nngroup.com)
*14 Harari, Yuval N., Yuval N. Harari, John Purcell, and Haim Watzman. (2015). Sapiens: a brief history of humankind.
*15 Salingaros, N., Neuroscience Experiments to Verify the Geometry of Healing Environments: Proposing a Biophilic Healing Index of Design and Architecture, edited by Hollander J.B., Sussman A., Urban Experience and Design, Contemporary Perspectives on Improving the Public Realm, (2021), Routledge, ISBN 9780367435554
*16 Open Invitation to Urban Experience and Design Book Launch: Friday, January 15, 2021, 3PM EST | The Genetics of Design
*17 Nikos Salingaros - Wikipedia
*18 Interamerican Headquarters : Commercial Projects : Porphyrios Associates